INTERVIEW Mounir el Maach: ‘Een gedeelde bevlogenheid is dé voedingsbodem om te innoveren.’ Negen lessen van een Koers en kansen-pilot
Mounir el Maach was projectleider van de Koers en kansen-pilot De Wijkrechtbank en vanaf het prille begin bij dit project betrokken. Per 1 september jl. gaf hij het stokje door aan Babs Derksen. Tijd voor Koers en kansen om met hem terug te kijken. Wat heeft hij geleerd van dit project? Wat werkte goed en wat zou hij nooit mee zo doen?
Wat is achteraf gezien de gouden greep geweest voor het project?
‘Wat ontzettend belangrijk was,’ begint Mounir el Maach meteen vol enthousiasme, ‘is dat de toenmalige president van de rechtbank Oost-Brabant, Christa Wiertz en haar opvolgster Patricia Messer ons inspireerden om aan de slag te gaan met het innoveren van de rechtspraak. Samen zochten we naar een manier om ervoor te zorgen dat de rechtspraak betekenisvol zou blijven voor de samenleving. We waren ervan doordrongen dat een afkalvend vertrouwen in de rechtspraak schadelijk is voor de rechtstaat. Het is zo wezenlijk dat mensen zien dat de rechtspraak maatschappelijk effectief is.
‘We wilden dat mensen beter de rechtspraak uitkomen dan hoe ze er binnengaan. We wilden voorkomen dat mensen steeds weer opnieuw in de fout gaan, van probleem naar probleem leven en een straf krijgen zonder dat hun moeilijke situatie opgelost wordt. Ook voor de omgeving en de betrokken professionals levert zo'n vicieuze cirkel veel frustraties op.
'We hadden een enorme bevlogenheid om dat soort situaties aan te pakken. Die drive, weten waar je voor gaat en wat je wil bereiken, het is zo enorm belangrijk als je iets nieuws uitprobeert.
Les 1 Bevlogenheid en weten wat je wil bereiken zijn enorm belangrijk als je iets nieuws uitprobeert
‘We vroegen ons af: wat zijn inspirerende voorbeelden waarvan we kunnen leren. Zo inspireerde het proefschrift van Suzan Verberk ons. Dat gaat over probleemoplossend strafrecht, waarbij je naast straffen ook zoekt naar oplossingen voor de problemen die bij de verdachte spelen. We kwamen terecht bij een Amerikaans initiatief: de community court in New York. Ook daar krijgt iemand die de wet overtreedt een straf opgelegd. Tegelijk wordt naar de toekomst gekeken: wat heeft die verdachte nodig om de problemen die er in zijn leven spelen te tackelen. Het mooie was ook nog eens dat de community court door de verdachte én door de wijk Brooklyn serieus wordt genomen, een wijk, waar voornamelijk zwarte mensen wonen. De community court krijgt het vertrouwen van deze gemeenschap, terwijl het wantrouwen richting de overheid juist erg groot is. De verdachten en de mensen uit de wijk voelden zich serieus genomen.
'Betekenisvol zijn, het vertrouwen hebben van de samenleving, straffen effectiever afdoen, juist dat wilden we in Nederland ook.’
Van iedereen die belangrijk is voor het project heb je persoonlijk commitment nodig. Hoe hebben jullie dat aangepakt?
El Maach: ‘In het Eindhovense Oud-Woensel, een wijk met een grote sociale kwetsbaarheid, zochten we onze ketenpartners op. Eerst de bestuurders. We nodigden hen uit in de wijk. Hun commitment was natuurlijk essentieel voor het realiseren van randvoorwaarden. Maar daarna gingen we meteen in gesprek met de uitvoerders: de wijkagent, de maatschappelijk werker, de medewerker klantcontact van de woningcorporatie, de reclasseringswerker, de officier van justitie. Want: always respect the frontline. Die les had ik meegenomen uit Amerika.
Les 2 Always respect the frontline
‘Wij gingen steeds open het gesprek in. We kwamen niet met een plan, er was geen blauwdruk. We zeiden letterlijk: er is nog niks. Wat we meebrachten was louter gedrevenheid: we lopen in de strafrechtspraak hier tegenaan en we willen daar iets aan doen. Wat bleek? De frustratie die wij signaleerden, bij verdachten, in hun omgeving, bij professionals, werden breed gedeeld. En dat bleek de voedingsbodem om te gaan samenwerken. Ook onze gesprekspartners voelden de behoefte aan meer maatwerk, meer integraal kijken, werken aan duurzame oplossingen. Draagvlak begint met een gedeelde wens. De vorm volgt.
Les 3 Draagvlak begint met een gedeelde wens. De vorm volgt
‘Je partners moeten samen met jou vorm kunnen geven aan de oplossing. Dan boor je hun betrokkenheid, intrinsieke motivatie en eigenaarschap aan. Begin met een idee, een vraag en nooit met een uitgewerkt stappenplan.
‘Ook later bleef de wens leidend. Er is nooit een uitgebreid plan geweest. Dat was spannend. Want bestuurders willen weten: waar zeg ik ja tegen.’
Les 4 Je partners moeten samen met jou vorm kunnen geven aan de oplossing. Dan boor je hun betrokkenheid, intrinsieke motivatie en eigenaarschap aan
Hoe hebben jullie bestuurders weten te verleiden om groen licht te geven voor een globaal plan?
El Maach: ‘Je moet vertrouwen winnen door, het liefst samen met andere partijen, een verhaal te vertellen waaruit blijkt dat jouw initiatief beantwoordt aan een breed ervaren behoefte, aan een vraag. Daar slaan bestuurders op aan. Wat bij ons de doorslag gaf, was dat de bestuurders zagen dat hun eigen medewerkers enthousiast waren. Ze zagen daar kansen liggen. Terwijl ze in het begin ons initiatief gewoonweg sympathiek vonden, we gingen immers mensen helpen, zagen zij het toen ook als een kans voor een betere ketensamenwerking.’
Betere samenwerking als doel: is dat een andere manier om te zeggen: we willen meer efficiency?
El Maach: ‘Als je begint te experimenteren kun je nooit bij voorbaat zeggen dat het door de innovatie goedkoper gaat worden.’
Hoe vind je de mensen die de noodzakelijke wil en energie hebben om een project tot een goed einde te brengen?
El Maach: ‘Zeg niet in het begin: jij en jij gaan dit project doen. Laat mensen zelf kiezen. Dan krijg je een intrinsiek gemotiveerd team. Maak die mensen dan vrij voor hun projecttaak. Professionals kunnen, bovenop hun reguliere werk, er echt niet even een project bij doen.
'Je moet bovendien een project als een proeftuin presenteren en inrichten, los van de reguliere bedrijfsvoering. Het primaire proces gaat anders met de hakken in het zand, hoe goed je innovatieve idee ook is.’
Les 5 Organiseer een project los van de reguliere bedrijfsvoering. Werf mensen op basis van intrinsieke motivatie. Maak hen vrij voor projectactiviteiten
Vroeg of laat zal een succesvol project toch in de reguliere organisaties een plek moeten krijgen?
‘Ja natuurlijk,’ beaamt El Maach. ‘Daarom wordt er ook onderzoek gedaan naar onze hypothese dat de Wijkrechtbank de rechtspraak effectiever en efficiënter maakt. Wijst het onderzoek uit dat dat inderdaad zo is, dan hebben we aan het eind van de rit een sterk argument om het project of onderdelen daarvan in het primaire proces een plek te geven.
‘Laat zo’n onderzoek trouwens nooit alleen antwoord geven op de vraag of het project na afloop structureel ingevoerd moet worden. Wel of niet doorgaan is niet het enige dat telt. Ga ook op zoek naar andere inzichten die de praktijk kunnen verbeteren.'
Les 6 Doe vanuit een hypothese onderzoek naar alle lessen die te leren zijn, niet alleen naar de vraag of het project wel of niet structureel moet worden ingevoerd
Na de start van de Wijkrechtbank in Eindhoven zijn er ook wijkrechtbanken ontstaan elders in Nederland. Wat heb je geleerd over het ‘verder brengen’ van een experiment?
El Maach: ‘Het was nooit onze opzet dat er ook elders in Nederland wijkrechtbanken moesten starten. Maar de wens om de maatschappelijke effectiviteit van de rechtspraak te vergroten, leefde ook elders. En toen wij in allerlei landelijke overleggen enthousiast vertelden over onze pilot, kwam al snel de vraag: kom eens bij ons uitleggen hoe jullie dat in Eindhoven doen. Wij merkten dat we anderen inspireerden met ons verhaal. Wat de vraag ook was: we vertelden hun open en eerlijk wat onze ervaringen waren.
'Elders blijken ze andere keuzes te maken. Dat vind ik nog het allerleukste. Want hoe pakken die uit?’
Les 7 Wordt je experiment elders overgenomen, accepteer dan dat zij andere keuzes maken
Wat zou je terugkijkend nooit meer zo doen?
El Maach: ‘Wat ik bij andere wijkrechtbanken zie, is dat ze het anders aanpakken. Zij vragen bijvoorbeeld eerst de bewoners in de wijk waar zij behoefte aan hebben. Wij hebben het project juist top-down aangevlogen: we lieten het strafrecht leidend zijn.
'De Wijkrechtbank in Eindhoven is niet door maar voor de wijk vormgegeven. Dan is het later soms best moeilijk om wijkbewoners mee te krijgen. Er zijn ook negatieve sentimenten: waarom zoveel moeite doen voor iemand die iets fouts heeft gedaan? Natuurlijk kun je dat uitleggen. De wijkagent was daar een kanjer in. Maar wanneer je de wijk al vanaf het begin meeneemt, is dat toch makkelijker. Always respect the community is dus ook een belangrijke les.'
Les 8 Always respect the community
Wat is de betekenis van het programma Koers en kansen geweest voor de Wijkrechtbank?
El Maach: ‘Zonder Koers en kansen was de Wijkrechtbank nooit van de grond gekomen. Natuurlijk kregen we vanuit het programma een financiële impuls, maar dat is niet het hele verhaal.
‘Een vernieuwing van de grond krijgen is namelijk moeilijk. Kunnen terugvallen op een netwerk van gelijkgezinden met eenzelfde belang en bevlogenheid is dan ontzettend belangrijk. Daarom is het zo waardevol dat de Wijkrechtbank deel uit maakt van het projectenlab van Koers en kansen, een soort platform voor projectteams. Vanuit het programma werden we actief met elkaar in contact gebracht. We haalden bij elkaar inspiratie op en leerden van elkaar en van elkaars organisaties.
Les 9 Bij innoveren is een netwerk van gelijkgezinden ontzettend belangrijk
‘Daarnaast maakt het programma veel werk van projectondersteuning zoals projectmatig leren werken en hulp bij het doen van goed onderzoek. Dit gebeurt in een sfeer van openheid en meedenken. Heel leerzaam.’